Listwar Sitarane,èk bann témwagnaz

Akèy

Si lo ouèb i rakont sék li la fé dann son vi. mé la mi sar rakont sak mwin la antandi dir, é bann témwagnaz mwin la ginyé sanm , bann domou i pratik lo kilt minm.

La tomn Sitarane lé inn dé tonm lé plis vizité dann simitir Larénion, sé osi biyn antreteni.La zourné na in takon domoun sé, sirtou la nwit,banna i viyn pratik zot kilt.Dapré sé ké mwin la antandi , si ou domann ali li akord aou, mé an ésanz ou dwa fé in romèrsiman, sinon pangar lo rotour.

Ma koz azot de M.M sin-Pir,59 an ma rakont a zot son listwar é sak li la di amwin.Konm li di avan li son papa té in pratikan é lo papa son papa té laddan, é li li la roprann la rolèv,é li èspèr in zour ké inn de son bann zanfan wa roprann lo flanbo (promès lé teni puisk inn de son garson la fé promès pa pèrd lo tradisiyon).

Li minm dann son ka li la fé konm ki di in pak,in kontra ké li ronouvèl sak fwa, son vi li di lé bazé ladsi.Tou lézan li fé son sérémoni si la tonm lo boug li la zamé manké in lané, konm li di li domann , i akord ali ,é an rékonpans li donn, li okip la tonm, li sar rod protèksiyon ansanm gramoune la li di osi si li giny pa li giny pa doné. An li minm minm sak li di li présèrv lo tradition.

Aparaman li na siksé pwisk domoun kan na i problinm, i trouv pa solisiyon i viyn war ali po alé domann sitarane in solisiyon, li fé tout gratwit, solman sak li doman sé asté lo fournitir pofé lo travay. Konm li di, lé touzour akordé sak li domann, é domoun i viyn war ali souvan.

Mwin mi pans ké konm lo boug i di i fo awar la fwa po war sak ou domann réalizé, pwisk dann son kaz i mank pa riyn, larzan na touzour. Li rakont koman na pwin lontan son fanm lé géri din nafèr grav,ké bann doktèr té kont pa dési.Na plin zafèr li rakont ké lé inkrwayab, ke mwin minm navé du mal po krwa.
Lé pa doné a tout domoun pratik so bann kilt la, dabor i fo èt konm ki diré inisiyé po konèt invok lo granmoun.

La plipar lo tan lo bann kilt i fé la nwint dann lèr minwi, i fo désot lo mir simitir, dann fénwar. Séplito lo promiyé novanm i fé sérémoni po sak lé vréman konsakré. Lo bann sérémoni lé pa fé solman po Si tarane, mé osi po son bann dalon.Souvandéfwa nana lo rom bann fri si la tomn, i di i fo pa tousé i fo pa bwar lo rom si son tomn pars i risk ariv aou malèr, pars nana sak la bwar, fine tomn malad, ou lé mor.

Lé vré ké kan oulé dann simitir zis anfas son tonm i fé aou in drol léfé, konm in prézans sé ské mwin la rosanti kan mwin la parti prann foto po lo sit.

Dapré lo ,livr Daniel Honoré

Dan lé katr èr par-la lo 19 mars 1909 , Ervè Dèltèy i rant dann son ti kaz li viyn fé aranzé , ropinn , romèt an nèv nèv minm. I tonb rant Sint-Pièr épisa Tanpon. Lo boug i ri d’kontantman : son pti kaz lé vréman kalou astèr é va sirman fé bat lokèr son zézèr. Li sar maryé dann pa lontan rèzman li na ankor in pti larzan ramasé dann in kwin. Domin li dwa désand Sint-Pièr pou asté dé-troi mèb nèv : son fitir madam i èm okip bann paké dan la kaz ! Apré kli la fine kraz in gazon , Ervé i pran lo li li rant dann kouvèrt : domin fo li lèv granmatin. Li tard pa pou ronflé komn.
Landmin matin , Dèltèy i lèv-ar pa. Va trouv ali mor si lo li , tié dann somèy par in kou d’kouto dann la tèt…
Tout zafèr dan la kaz té saviré lo ti moné lo boug lavé , la tras na pi.Dé moi avansa , dé fanm té i rèt la- plène-dékaf , té rotrouvé lo kor brilé.Minm zafèr, tout sak lavé valèr dann la kaz ,disparèt. Kap-kap la komans giny domoun dann bann kartiyé, sirtou kak lavé in ti pé larzan .Parlfèt , té pa lo promiyé vol sé dèrniyé tan. Avan lo bann volèr té rap lo pé sak lavé dann la kour , dann la kizine . Dopi kèk tan , pa solman lo bann volèr té rant dann la kaz , mé arla zot té komans tié domoun…Pourtan domounn kartiyé té port atansiyon ,té rouv lo zié. Nin pé tésony par dé dé siyn ziska . Antouka si tout lo bann port navé baskil an bwa nat , E si lo baskil navé lo swar in boutèy pou si anka k volèr i pas sadla i tonm i fé dézord . Tout domoun té i garanti zot port èk plak tol èk ti pwint bardo. Té fé pa dé po kos larmwar kont la port avan rant sou kouvèrt. Sak lavé larzan té prann véyèr nwit,pou vèy lakaz an kak si lo bann volèr i travès koté zot.

Minm èk tousa lo bann volèr té rap minm minm . Lo 11 aout mésiyé èk madam robert lé tié, touzour dann losid. Skousi lo bann volèr té pli malfrondé lo kor madam Robert i port la tras in viol. Té ziska posib lo kadav té korbisé.

Bann domoun la komans révolté ,la obliz gouvernèr ni sa Sin-Pir é ranfors la polis. Mé sa la pa anpès lo lékip malfèkter fé pèr domoun …Sé talor domoun i komans mazine lo sor . dwar bann kriminèl la na in pouvour zwé èk lo diab . Zot i niabou nir invisib : sirman i lir mové liv ; sinonsa i zwé èk lo zo lo mor . Koman zot i niabou rant dann la kour domoun sank lo siyn i aboy ? Koman zot i niabou rouv la port minm nana baskil ? Koman nadkou zot lé Sin-Loius ,Sin-Pir, Tanpon an minm tan ?…

Konm pou ranfors ankor plis sobann kroiyans , in nwit dann lèr minwit , in komèrsan Sin-Lois i rant son kaz , lèrk tou din kou , an plin miliyé in kroisé somin li wa trwa moun aznou dovan dé bouzi alimé… li la kasiyèt dèyèr in pyé bwa . li la louk in zié ,navé in boug té rosanm té i di la priyèr té i fé gran gran zèst é té i rogard in zé kat atèr … Apréla , lo boug la zèt trwa ponyé dlo dann trwa dirèksyion kanminm la line é tro lwin po lo komèrsan war la figir lo bann boug…

Kank lo sérémoni té fini lo ti group marsèr dnwit la rant dann in sarèt bèf, é zist kant zot la rant dann lo sarèt bèf laline la kasiyèt dèryèrin gro niaz nwar. E kank inn ti féklèr la ni lo sarèt té pi la …
Pa la pinn dia zot kan solèy la lévé tout lo bann kartiyé té o kouran sak lavé spasé ! Domoun té viv pi . Sak lavé larzan dann kwin té rogrèt ; Sak lavé fanm èk zanfan dann la kaz té rogrèt ankor plis .

Lo bri té kour minm bann kriminèl la té i tié domoun po bwar lo san. E zot té profèr lo san marmay. Kanminm famye té krwa pa bondyé té mèt ansanm po fé lapriyèr po fé promès domann la mès po lo ropo bann zame pirgatwar saplé té grinn dann la kaz … Lo bann vol , lo bann krim ,lo bann viol i arèt pa . In nwit… an plin Tanpon lo 30 septanm in boutikèr mésiyé Rousèl : li na in gran magazin kafé. Dopi tanto lo véyèr son boutik la fine pas la ronn po war si tout la port lé biyn baskilé. Véyèr la la asir ke son fizi té biyn sarzé. E li la rant dann son sou kouvèrt lo kèr trankil Tout té dos . Komn tou lé swar li sar dor an lièv lo kanèt a domi rouvèr.

Dann lèr 11 èr komnsala somèy i digdigf so zié , son zié i pèz , mé li lit …tou din kou dann son domi somèy li san konm in grinsman i zinn son zorèy. Li lèv in pé son tèt . li akout….kri…kri…kri…. i sort koté la port dovan , on diré in nafèr i grins si lo blindaz .Lo gardiyn la lèv ti dousman . Lakapay son fizi .la avans ti dousman. Atann in kou mon kit ta mèr ! Bam ! ! lo koud fizi la rézonn.

In dézièm kou a swiv. Bam…. ! déor, pata …… pata…..pata….. ! iras la linne. Lo gardiyn i profit son lavantaz : ankor in kou . Bam….. ! li rouv la port la pi pèrsonn . mé atèr dovan son piyé na dé bèrtèl dé goni épila in sapo . dann lo bertèl na in révolver in gran bardfèr in kouto bousri in vilbrokin in ponyé bal révolver, in pèr sosèt épi osi in paké fèy sitrimouniom Lo landmin granmatin tout bann kartiyé té o kouran : lo sapo té rokoni .Sé lo sapo in dénomé Sitarane. Lo vilbrokin té in boug lartisanTanpon té lavé konm travayèr in dénomé Maniel Fontinn .Lo pèr sosèt lété sak défin mésiyé Dèltèy lo boug té i sar maryé…

La zistis la pa tard po kol in lékip domoun : 11 moune total . Biynsir Sitarane anparmi. Anplis Sitarane lavé sirtou Fontinn épi in dénomé SinAnz Kalandrin. Le zot té domoune dann lo sid minm . Lavé minm in zinn marmay 14 an lélté dann lo kou. Koman so lékip la la niabou fé viv lo sid la dann la pèr si tèlman lontan ? Pou komprann sa i fo arnir in pé si Sitarane .

Son vré non lété Simikounza Simikourba . Li té né an afrik . Kan li la riv laRényon pou travay li navé 22 an . Té in zinn boug solid ké na kouraz minn li navé pwin métiyé li tard pâ pou trouv in plas konm travayèr agrikol koté Sin-Bénwa.Alorla li wa ni sartiyé in koup do tan . in zour li kas son kontra travay mé olié artourn an afrik li dsann viv dann lo sid nout péi. Li fé plizièr métiyé ziska gardiyn nwit in koup do tan …

Dann son viré tourné li may sanm dé boug wa nir son dalon : Maniel Fontinn ,èk Sinanz Kalandrin. Fontinn téplito in zouvriyé i travay dobwa li koné byin tout bann zoutil li kab fé nin port kél travay … tanka Sinanz li té koni konm sorsiyé dann Sin-pir ek Sin-Lwi . In zour lé trwa dalon la mazine in plan po dévaliz la kaz domoun . Pousa zot la mèt anplas in lékip zéspionèr in pé partou . Lo rol bann zespiyon la té ,rod kisa lavé inpé larzan dann la kaz .

Sakinn lavé son travay. Fontinn té dwa rod zouti ,lerk in kaz maté té li ki anservé lo vilbrokin pou fouy lo trou koté baskil té par lo trou la ké Sintanz té souf in poud dann la kaz. Poud la lo sorsiyé la fé ali ek fèy sitrimouniom : toulmoun i koné sa in pwason i pardonn pa. Sin Anz té té fé i fé in léspès somnifèr k é si domoune dann zot kaz té i santi sa minm lavé dézord lévé zot té i ginyé pa . Kank lo bann volèr té wa navé pi aryin po trakas a zot ,té grandi lo trou dann la port té pas la min é té débaskil lo port … somin té rouvèr po zot.

Sin Anz navé in not rol : li minm téaranz manzé po lo siyn . li té antortiy gro gro gob la viyann dann in mélanz èk sitrimouniom é dann in morso goni li té anvoy sa dann lo kour. Lo siyn té sot lad si apréla té ronf…

Sin Anz té lo protèktèr lo ti group : èk son pouvwar mazik son kaz li navé lo léskélèt inn ti marmay tann li té apèl baba sèk ke li té i fé dansé avan sak tourné po po fé sak zot navé po fé li té komn in garanti po toulmoune. Epila pou ké tout lévréman sou son koup avan fé son kanbriolaz sak fwa li té fé in sérémoni po domann son bondiyé kèl èr té bon . Anplis ké sa èk lo san domoune li té i fé in siro lo mor ké li té fé bwar son bann dalon.
ek tout tout so trikmardaz li la niabou mèt dann la tèt Sitarane ké li pouvé jamé mor mi té imortèl : aryin ipé pi ariv ali minm bal fizi noré pa tié ali . E la pa mwin vré ké lo plipar lo tan Sitarane lavé pa pèr aryin !(in mirak li la trouv moyin kouri dovan lo fizi gardiyn mésiyé Rousèl : fo krwar klo swar la Sin Anz lavé pa biyn fé son travay !).

Lo vré sèf lété kanminm Sitarane . sété li ké té i fé lo travay lo pli inportan : té li té sarzé tié lo bann propriyétèr dann zot somèy . Té li osi té korbis bann kadav bann fanm an promiyé…

E té li té partaz lo bann zafèr apré lo vol . Lo vandèr té Fontinn sété li té vann lo zafèr volé. Li té mélanz tout ek sad son patron té anvoy ali vann é personn té romark inn tiork !

Arla Sitarane èk son lékip i tonmb dann la min la zistis. Lo sid i soufl inkou . Promiyé prosé sé dann tribinal SinPir . plitar son bann dalon lé kondané a mor nipé travo forsé. Mé zizman la lé kasé lo prosé i vir koté SinDni. La ba la zistis sora inpé mwin dir : Solman Sitarane, Fontinn, èk Kalandrin lé kondané a mor , lé zot i giny travo forsé sansa lazol sinpl. Pè tan apré lo kondanasyon a mor po Kalandrin lé transformé an travo forsé . Dapré ski di li la zamé tié okin moune zamé korbis okin kadav….

Banna i di ké SinAnz té déporté Kayèn la prizon an Guiyann . Ikoné pa si li lé mor la ba : i pèd son tras ! …
Tanka Fontinn èk Sitarane la koup zot tèt lo 20 ziyn 1911 dann lé 6 zèr matin pa tro lwin la prizon SinPir .
Zis avan mor Sitarane ké lavé pa pèr aryin lo domann ki batiz ali… é li lé mor an fézan lo rodomon. Lèrk son tèt la roule a tèt i paré li té grony domoun la ni war ali èk son dan déor.

Pa aryink in liv i rakont zistwar Sitarane . Na minm inn dé morso la misik i koz de li . Sak i etonn zordi ankor na domoune i konsidèr sitarane konm in sin . lé pa rar war son tonmb dann simétir SinPir fléri . sigarèt alimé èk vèr lo rom … na sèrtin i domann ali akord a zot in gras …pPou in bonpé Sitarane sé in sin parsk li lé mor toud swit apré zavoir été batizé.......

Tradui an kréol po zorz par Georges Soubou dapré lo livr Daniel Honoré.......